Zwykliśmy powtarzać, że romantyzm i literatura romantyczna należą do najważniejszych składników polskiej tożsamości narodowej, są jej kamieniem węgielnym i źródłem. Maria Janion wyraźnie pokazuje, że bywa to również źródło zatrute, a nasza tożsamość bardziej oparta jest na fantazmatach i przesądach niż solidnej lekturze i wiedzy szczególnie jeśli chodzi o tematy żydowskie.

Bohater, spisek, śmierć – to podstawowe pojęcia kanonu polskiej historii heroicznej, patriotycznej, a więc dominującej w rozpowszechnionych wyobrażeniach. Autorka próbuje spojrzeć na nie od strony żydowskiej. Bohater to przede wszystkim Berek Joselewicz, prawdopodobnie prototyp Mickiewiczowskiego Jankiela.

Dzieje pułkownika żydowskiego z czasów kościuszkowskich, podobnie jak powstańców z warszawskiego getta, stanowią dobitne zaprzeczenie stereotypu Żyda-tchórza i wpisują się w polską narrację heroiczną rodem z romantyzmu, jedyną, jaka daje Żydom prawo wstąpienia do panteonu polskich bohaterów narodowych. Spiskiem żydowskim szczegółowo, jak pokazuje Maria Janion, zajmował się Zygmunt Krasiński, tworząc w Nie-Boskiej Komedii nowożytną sztancę antysemickiej narracji. – ’mit założycielski polskiego antysemityzmu”. Przeciwstawne poglądy Mickiewicza nie zyskały ani tej siły, ani takiego zasięgu. Śmierci przygląda się autorka na kilka sposobów. W kontekście mitu mordu rytualnego, który inspirował pogromy od średniowiecza do współczesności.

W oprawie heroicznej, jak walka i śmierć Joselewicza czy legion żydowski Mickiewicza. W rewolucyjnym zamęcie, wedle stereotypów wywoływanym i planowanym przez Żydów w celu uzyskania władzy nad całym światem. Wreszcie pisze o śmierci jako sposobie rozwiązania żydowskiego problemu tak jak ono się przedstawia Calkowi Perechodnikowi, autorowi Spowiedzi, swoiście ironicznego „dzieła przeklętego”, oraz Imre Kertészowi, twórcy genialnego Losu utraconego, który stwierdza: „O czymkolwiek myślę, zawsze myślę o Auschwitz. Jeśli mówię o czymś na pozór całkiem innym, to i tak mówię o Auschwitz. Jestem medium ducha Auschwitz. Auschwitz mówi przeze mnie”. Co mówi? Oto również pytanie Wykładów żydowskich.

Do polskiego dyskursu Berek Joselewicz został dopuszczony jako jeden z bohaterów narodowych. O miejsce w tym dyskursie walczyli Żydzi – uczestnicy powstań narodowych w XIX wieku, jak również w dwudziestoleciu międzywojennym Żydzi – legioniści Piłsudskiego zrzeszeni w związku Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski. Ale znacznie powszechniejszy był inny dyskurs, w którym Żydzi występowali jako knujący spiski wrogowie Polski, wykluczeni z jej historii.
(fragment)

Maria Janion - historyczka literatury, idei i wyobraźni, zajmuje się przede wszystkim romantyzmem i jego dziedzictwem w kulturze współczesnej. Profesorka w Instytucie Badań Literackich PAN, prowadzi słynne seminaria, obecnie w Szkole Nauk Społecznych przy Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. W ostatnich latach wydała książki Do Europy – tak, ale z naszymi umarłymi (2000), Żyjąc tracimy życie. Niepokojące tematy egzystencji (2001), Wampir. Biografia symboliczna (2002), Niesamowita Słowiańszczyzna (2006). W latach 2000-2002 ukazało się pięć tomów jej Pism wybranych (m.in. Zło i fantazmaty, Biografie romantyczne). Jest laureatką m.in. Nagrody Wielkiej Fundacji Kultury za rok 1999, Nagrody im. K. Wyki (2001) oraz Nagrody Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku (1980). W 1994 roku otrzymała doktorat honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego, a w 2007 roku przyznano jej Paszport „Polityki” – nagrodę specjalną Kreatora kultury.

Najczęściej zadawane pytania

Podobne artykuły:

Wersja do druku